فسیل چیست؟

معناى لغوى فسیل عبارت است از چیزى که از حفارى به دست آمده باشد. به عبارت دیگر فسیل ها، اجساد و بقایا و آثار موجوداتى مى باشند که پس از مرگ در بین رسوبات دفن شده و همراه با آن ها تحت تاثیر پدیده سنگ شدگى ( دیاژنز ) قرار گرفته اند.

بنابراین فسیل ها انواع باقیمانده جانورى و گیاهى نظیر جسم حیوانات و استخوان هاى مربوط به آن ها، تنه گیاهان قدیمى و ساختمان شان، کرم هاى نرم، ستاره هاى دریایى و غیره ( از نقطه نظر تشریحى ) و آثار و مواد به جامانده از آن ها نظیر فضولات، مدفوعات، تخم ها ( آثار طبیعى ) و اثر لانه ها، آشیانه ها، رد پاها ( آثار مصنوعى ) را شامل مى شود و تمامى این ها به طور مستقیم توسط موجودات که در گذشته مى زیسته اند، به وجود آمده اند. بدین ترتیب براى آن که یک شى فسیل به حساب آید، بایستى بقایا و یا آثار فعالیت زیستى موجودات گذشته باشد.

 به طور کلى فسیل ها را به دو گروه تقسیم مى نمایند :

١. فسیل هاى اندامى

٢.  فسیل هاى اثری

منظور از فسیل هاى اندامى، بقایاى حقیقى موجودات زنده مى باشند که در حالات بسیار مساعد شکل آن ها با شکل موجود زنده اصلى اولیه کاملا تطبیق مى کند و تغییر زیادى در آن صورت نگرفته است. امافسیل هاى اثرى علائم غیر مستقیم حیات هستند که توسط موجودات بر جاى گذاشته شده اند. جاى پاهاى دایناسور، اثرات ناشى از خزیدن تریلوبیت ها و سایر شواهد فرآیندهاى حیات همچون فضولات و مدفوعات که به صورت فسیل در آمده اند همگى جزء فسیل هاى اثرى محسوب مى گردند.

حال این سوال مطرح مى شود چه فسیل هایى را با ارزش مى خوانیم ؟

در جواب باید گفت فسیل هاى راهنما (Index Fossils). آن دسته از فسیل ها به این نام خوانده مى شوند که :

١. شناسایی آن ها آسان است

٢.  بسیار فراوانند

٣. داراى عمر کوتاه بوده اند

٤.  از گسترش جغرافیایى قابل توجهى برخوردارند

علم دیرینه شناسى

اصطلاح پالئونتولوژى (Paleontology) اولین بار توسط شخصى به نام دوکروته دوبلن ویل در سال ١٨٢٥میلادى به کار رفت. کلمه پالئونتولوژى که در کتاب هاى فارسى، دیرینه شناسى و یا فسیل شناسىترجمه شده، ریشه اش از چند کلمه گرفته شده است که عبارتند از:

Paleontology = Palaios + Ontos + Logos

 دیرینه شناسى = دیرینه و قدیمى + موجود زنده + بررسى و تحقیق.

دیرینه شناسى رشد، توسعه، تحول و تکامل حیات را مشخص مى سازد و به زمین شناس کمک مى کند که سنگ ها را در گروه ها و طبقات خاص قرار دهد. دیرینه شناسى نه تنها به دنبال علت انقراض معمولى یک گونه است بلکه به دنبال دلیل انقراض هاى دوره اى که در گذشته رخ داده و موجب از بین رفتن تقریبا تمامى موجودات از دنیاى حیات شده است، مى باشد.

چگونه فسیل ها را بیابیم

تکنیک ها و روش هاى مشخصى وجود دارند که دیرین شناسان از آن ها براى یافتن فسیل ها استفاده مى کنند. نباید اینطور تصور نمود در مکانى که فسیل یافت نمى شود، موجود زنده اى نیز در گذشته در آن جا نمى زیسته است. چه بسا موجودات زنده بسیارى در گذشته در آن مکان زندگى مى کرده اند اما محیط شرایط لازم براى فسیل شدن موجودات را نداشته است. از این رو است که بایستى خیلى خوش شانس باشیم تا بتوانیم فسیل ها را بیابیم .

مثلا اگر در جستجوى فسیل هاى گیاهى باشیم اطلاعاتى نظیر این که این فسیل ها در زمان حیات خود چه شرایط زیستى داشته اند و براى فسیل شدن چه مراحلى را گذرانده اند، به ما کمک مى کند که تنها سنگ هاى بخصوصى را جستجو نماییم. به طور کلى آنچه معلوم است احتمال حضور فسیل در سنگ هاى رسوبى به مراتب بیش از سنگ هاى دگرگونى و سنگ هاى آذرین است. بطورى که در بین این سه گروه از سنگ ها قریب به ٩٩% فسیل ها در سنگ هاى رسوبى یافت مى شوند.

فسیلى شدن

موجودات زنده پس از مرگ شان در نتیجه فرآیندى به فسیل تبدیل مى شوند، این فرایند که فسیلى شدن(Fossilization) نام دارد به شکل هاى مختلفى انجام مى شود و داراى انواع و اقسام بسیار زیادى مى باشد. تنوع در این فرآیند به علت ویژگی هاى منحصر به فرد هر موجودى است که فسیل مى شود. بنابراین فرایند فسیلى شدن از نظر وسعت حجم مى تواند داراى سطوح مختلفى باشد، مثلا ممکن است در حد یک سلول یا اندام یک موجود و یا در سطحى وسیعتر و حجیم تر یعنى بدن کامل موجود باشد.

شرایط مناسب براى حفظ شدگى و باقى ماندن قسمت هاى سخت به دو عامل بستگى دارد :

١. ترکیب ماده تشکیل دهنده

٢. چگونه محفوظ ماندن و دیاژنز آن ها.

علمى که به مطالعه شرایط دفن شدن موجودات زنده پس از مرگ شان مى پردازد و همچنین استقرار آن ها را در لایه هاى رسوبى مورد بحث و بررسى قرار مى دهد، تافونومى مى نامند. به عبارت ساده تر

تاریخچه تافونومى اکثر فسیل ها شامل سه مرحله است :

١. قبل از دفن شدن

٢. هنگام دفن شدن

٣. پس از دفن شدن

مرحله دفن شدن کوتاه ترین مرحله و پس از دفن شدن طولانى ترین است.

برخى از انواع اصلى کالبدهایى که حیوانات بر آن اساس ساخته شده اند عبارتند از :

الف- استخوان

ب- صدف

ج- پوسته

د- کاراپاس

ه- اسکلت هاى اسپیکولى